Από τον Μπρεχτ σε μένα ή Η αλήθεια της πλατείας. Μπορούμε να κάνουμε μια παράσταση όπως δεν την είχαμε φανταστεί;

Αφορμή για το εργαστήριο αυτό στάθηκαν οι δραματουργικές και θεατρικές τεχνικές που αξιοποιεί ο Μπέρτολντ Μπρεχτ, όπως η αποστασιοποίηση και το επικό θέατρο, σε συνδυασμό με διαδεδομένες θεατρικές πρακτικές όπως το θέατρο φόρουμ, το θέατρο still image, το θέατρο της επινόησης, ο ελεύθερος αυτοσχεδιασμός κ.ά.

Σκοπός του εργαστηρίου είναι:
Α. από την πλευρά του εμψυχωτή: να συνδέσει δημιουργικά διάφορες θεατρικές πρακτικές, που μπορεί να έχει διδαχτεί αποσπασματικά, με στόχο την θεατρική σύνθεση προς ένα σκηνικό αποτέλεσμα
Β. από την πλευρά του συμμετέχοντα: να αποκτήσει την εμπειρία μιας εναλλακτικής μεθοδολογίας της βιωματικής προσέγγισης ενός θεατρικού έργου, σε πείσμα των καιρών για το τι σημαίνει «ορθολογικό» ανέβασμα ενός έργου με ερασιτέχνες ή μαθητές.

Ο τίτλος του εργαστηρίου έγκειται ακριβώς σε αυτό το σημείο: στο να αναδείξουμε ένα θεατρικό κείμενο ως διαδικασία πρόβας μέσα από εναλλακτικές μεθόδους θεάτρου, συνδέοντας την δραματουργία του θεάτρου ρεπερτορίου με τις εργαστηριακές και βιωματικές εφαρμογές της θεατρικής πρακτικής.

ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ

Το εργαστήριο εξελίχθηκε ως εξής:

ΖΕΣΤΑΜΑ- ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΓΝΩΡΙΜΙΑΣ
• Ομάδα σε κύκλο.
• Παρουσιάζουμε τον εαυτό μας. Ένα βήμα μέσα στον κύκλο. Χωρίς λόγια περιγράφουμε μια δράση (ένα ρήμα) για κάτι που κάναμε όταν ξυπνήσαμε, πριν έρθουμε στην συνάντηση.
• Όποιος θυμάται, παρουσιάζει παραπάνω από μια κινήσεις προσπαθώντας να τις βάλει σε κάποια διαδοχή, έτσι ώστε να δημιουργηθεί μια μικρή αφήγηση.
• Νέος στόχος της ομάδας είναι να χρησιμοποιηθούν όλες οι κινήσεις της αρχής έτσι ώστε να δημιουργηθεί μια μικρή συνειρμική ιστορία από όλη την ομάδα με θέμα «Σήμερα το πρωί».

Η ΠΛΑΤΕΙΑ
• Ασκήσεις συγκέντρωσης. Προχωράμε ελεύθερα στο χώρο. Στόχος ολόκληρης της ομάδας είναι να ξεκινάει και να σταματάει το ελεύθερο αυτό περπάτημα όλη μαζί χωρίς να προηγείται ή να σταματάει κάποιος πιο νωρίς ή αργά από τους άλλους.
• Κάθε ένας από τα μέλη της ομάδας βρίσκει ένα παρτενέρ, βάση του πόσο κοντά ή πόσο μακριά ήταν, ως προς το θέμα και την απόδοσή της, η κίνηση της αρχής. Τα ζευγάρια βρίσκονται απέναντι και παίρνουν από τον εμψυχωτή αύξοντα αριθμό.
• Η ομάδα έχει χωριστεί στα δύο. Τα μέλη της βρίσκονται μισά και μισά (τα ζευγάρια απέναντι) στους δύο τοίχους της αίθουσας σε δύο παράλληλες ευθείες. Μπροστά από την κάθε ευθεία τραβάμε μια γραμμή με μια κιμωλία. Από εδώ και στο εξής αυτή η γραμμή θα είναι για μας το όριο μεταξύ της σκηνής και των παρασκηνίων. Πίσω από τη γραμμή μπορούμε να είμαστε χαλαροί, μπροστά από τη γραμμή βρισκόμαστε σε κοινή θέα, σαν να βρισκόμασταν σε μια σκηνή θεάτρου.
• Βρισκόμαστε σε μία «πλατεία». Στόχος μας είναι να τη διασχίσουμε. Δεν είμαστε κάτι άλλο αλλά ο εαυτός μας. Xωρίς προηγούμενη συνεννόηση ταυτόχρονα με κάποιον από την ομάδα απέναντι διασχίζουμε τη σκηνή. Την στιγμή που ξεκινάει ένας από την ομάδα, ξεκινάει ένας από την απέναντι. Έτσι κάθε φορά δύο άτομα διασχίζουν την «πλατεία».
• Σιγά- σιγά προσθέτουμε προτεινόμενες συνθήκες: Ποιος- πότε- πώς. Θυμίζουμε στα μέλη της ομάδας την δράση που κάναμε στο ζέσταμα με θέμα «σήμερα το πρωί». Σε αυτό το στάδιο βοηθάει πολύ να υπενθυμίσουμε τα ενεργειακά πεδία που αξιοποιούν πολλές θεατρικές πρακτικές. Τώρα, όταν «μπαίνουμε» στην πλατεία έχουμε σημείο αφετηρίας και τερματισμού, περνάμε, δηλαδή, μέσα από την πλατεία για να πάμε κάπου. Ο εμψυχωτής για να βοηθήσει, μπορεί να καλεί ένα ζευγάρι να περάσει από την πλατεία, δίνοντας μια συνθήκη π.χ. «βρέχει» ή «μετά από έναν καυγά στο γραφείο».

H ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ
• Οι συμμετέχοντες, που τώρα έχουν στοιχεία ρόλων, περνάνε από την πλατεία με έναν νέο στόχο. Να πούνε στον απέναντί τους «καλημέρα». Όποτε θεωρεί σκόπιμο ο εμψυχωτής παγώνει τη δράση και ζητάει από την ομάδα να μαντέψει ποια είναι η προτεινόμενη συνθήκη των ρόλων.
• Στη συνέχεια καλούμε δύο ακόμα άτομα στην «πλατεία». Αυτοί θα είναι οι «φωνές» της συνάντησης. Μετά το καλημέρα, που το ξαναβλέπουμε στη σκηνή, ακούμε τις σκέψεις τους, από πού ξέρουν αυτόν που χαιρετούν, πόσο τον ξέρουν, τι σχέση έχουν μαζί του. Αν χρειαστεί, για να γίνει η εικόνα πιο πειστική, οι άνθρωποι «φωνές» μπορούν να αλλάξουν μια κίνηση από την παγωμένη εικόνα που παρακολουθούμε.

Η ΓΝΩΡΙΜΙΑ
• Καλούμε στην πλατεία ζευγάρια με τον ίδιο αριθμό. Σιγά- σιγά διαμορφώνουν μια σχέση, λέγοντας μόνο καλημέρα, η οποία παγιοποιείται. Στο στάδιο αυτό μπορούν να προσθέσουν και άλλα στοιχεία, όπως ηλικία, κατάσταση καθώς και κάποια ελεύθερη δράση στην πλατεία, όπως π.χ. να φύγουν μαζί με τον παρτενέρ τους για σημαντικό λόγο, να κάνουν έναν ελάχιστο διάλογο έτσι ώστε το κοινό να καταλάβει κάτι από τη σχέση τους.
• Αρχίζουμε να καλούμε περισσότερους από δύο αριθμούς ζευγαριών, μέχρις ότου κορυφωθεί η «κινητικότητα» στην πλατεία. Κάθε ζευγάρι έχει αποκτήσει παγιοποιημένα χαρακτηριστικά και με αυτά χαιρετάει τους άλλους. Έχουμε φτιάξει μια πλατεία με πραγματικούς ανθρώπους που μοιράζονται και αναγνωρίζουν πλέον ειδικά χαρακτηριστικά.

ΟΙ ΡΟΛΟΙ
• Από πράγματα που έχουμε φέρει μαζί ή ζητάμε από τους συμμετέχοντες από πριν βάλουμε σε ένα τραπέζι μια σειρά από αντικείμενα (όπως αυτά που προτείνονται παρακάτω). Χωρίζουμε τους συμμετέχοντες σε τέσσερις κατηγορίες ρόλων. κάθε μέλος μιας κατηγορίας μοιράζουμε μία κάρτα που περιλαμβάνει τις εξής ιδιότητες:

Ομάδα 1: Κρύβομαι
Εμφανίζομαι
Θέλω να κάνω κακό σε κάποιον
Συνωμοτώ σε κεντρικό δρόμο
Κρατάω τσίλιες

Αντικείμενα σε χρήση: Κλαδιά δέντρου, εφημερίδες

Ομάδα 2: Με κυνηγάνε. Νομίζουν ότι κάτι έχω κλέψει
Κρύβω κάτι πολύτιμο
Περπατάω σε επικίνδυνη περιοχή
Αναζητώ βοήθεια, χωρίς να με καταλάβουν

Αντικείμενα: ‘Ένα άδειο μπουκάλι νερού. Ένα μεγάλο τυλιγμένο ύφασμα ή ρούχο

Ομάδα 3: Είμαι ανόητος, γκαφατζής και φανφαρόνος.
Ψάχνω κάτι σε λάθος μέρος.
Αναζητώ πάντα ένα σύντροφο για να δημιουργηθεί ερευνητική ομάδα
Είμαι υποτελής
Κάνω φασαρία ενώ είμαι ιγκόγκνιτο.

Αντικείμενα: μεγεθυντικός φακός, ασύρματο τηλέφωνο

Ομάδα 4: Είμαι ωραιοπαθής/ Έχω αίσθηση υπεροψίας και ανωτερότητας
Έχω ή έχω συνηθίσει να έχω, ακολούθους.
Φοβάμαι, αλλά το κρύβω.
Μπορεί να με σκοτώσουν/ Μπορώ ανά πάσα στιγμή να σκοτώσω
Θέλω να το σκάσω
Δεν απομονώνομαι σε σκοτεινά ή έρημα μέρη
Δεν εμπιστεύομαι τους γύρω μου

Αντικείμενα: ένα καπέλο, ένα ρούχο ριγμένο στην πλάτη, μία μεγάλη τσάντα

• Οι συμμετέχοντες, με στοιχεία από την ομάδα της κάρτας τους και τα αντικείμενα σε χρήση (αν θέλουν και όπως νομίζουν) επαναλαμβάνουν την ίδια σειρά δράσεων με πριν (σε διαφορετική ταχύτητα και με την εναλλαγή διάφορων παραλλαγών). Στην αρχή βγαίνουν στην πλατεία σε τυχαία σειρά με στόχο να καταλάβουν στην πορεία, σε ποια κατηγορία ανήκει αυτός που βγαίνει από την απέναντι πλευρά. Στόχος είναι να αναγνωριστούν χωρίς λόγια οι ομάδες μεταξύ τους και να πειραματιστούμε σε ποιό είδος σχέσης μπορεί να βρίσκονται σε σχέση με τις άλλες ομάδες.
• Σταδιακά στην πλατεία «χτίζεται» μια ομαδική σχέση, όπου ομάδες ρόλων εμφανίζονται και χάνονται στη «σκηνή» της πλατείας. Τι θα γινόταν εάν όλοι αυτοί οι ρόλοι εμφανίζονται σε μία σκηνή; Ποιό έργο θα μπορούσαμε να έχουμε;

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ
Ομάδα σε κύκλο. Ο εμψυχωτής αποκαλύπτει στοιχεία της πλοκής που ομάδα «συνέταξε» μέσα στο εργαστήριο:

Βρισκόμαστε σε μια βασική σκηνή/ σχεδιάγραμμα του έργου του Μπρεχτ «Ο Κύκλος με την κιμωλία»:
• Στην πρώτη ομάδα βρίσκονται οι συνωμότες, που πραξικοπηματικά αφαιρούν την εξουσία από τους προηγούμενους βασιλιάδες.
• Στην δεύτερη ομάδα είναι η ενσαρκώσεις της Γρούσα, της υπηρέτριας που έκλεψε βρέφος- διάδοχο του θρόνου για να μην παραδοθεί στις φλόγες.
• Στην τρίτη ομάδα ανήκει το κωμικό ντουέτο των διωκτών της Γρούσας σε όλες τις περιπλανήσεις της, ένα είδος χοντρού- λιγνού, γκαφατζήδων αστυνόμων που διανθίζουν την αγωνία μας για την περιπέτεια της Γρούσας.
• Στην τέταρτη ομάδα διαγράφεται το προφίλ της Νατάλια (συζύγου του έκπτωτου κυβερνήτη), που έχασε από ματαιοδοξία το παιδί της στις φλόγες και τώρα το αναζητεί ως νόμιμο διάδοχο στην αποκαταστημένη κυβέρνησή του.

Τώρα η ομάδα γνωρίζει τον άξονα που κινείται η δράση. Ξαναμπαίνουμε στην συνθήκη της πλατείας, αλλά τώρα η πλατεία είναι ο δραματικός χώρος δράσης του έργου Ο Κύκλος με την κιμωλία, χώρος που αν και δεν υπάρχει στο κείμενο υπάρχει δυναμικά σαν φανταστικός χώρος δράσης των προσώπων του έργου.

ΠΕΡΙ ΠΡΟΘΕΣΕΩΝ
• Η πλατεία ξανά σε λειτουργία. Όπως και πριν, οι ομάδες διασταυρώνονται αναζητώντας σχέσεις βασισμένες στους ρόλους που τους έχουνε δοθεί.
• Ο εμψυχωτής παγώνει την εικόνα, όταν βλέπει μια σχέση να πετυχαίνει τον δραματουργικό της στόχο. Σιγά- σιγά βρίσκονται «παγωμένες» σκηνές στην πλατεία μέχρις ότου να βρεθούν όλοι της ομάδας σε μια σχέση ακίνητης εικόνας μεταξύ τους.
• Ο εμψυχωτής με ένα άγγιγμα, ενεργοποιεί τα μέλη της ομάδας. Ο καθένας λέει μια πρόταση για το πώς αισθάνεται, ως ρόλος, μέσα σε αυτήν την ενιαία σκηνή της πλατείας. Τελευταίος μένει ο εμψυχωτής που μπαίνει μέσα στην ακίνητη εικόνα και φέρει έναν νέο ρόλο, προπομπό της επόμενης σκηνής του έργου: το ρόλο του αφηγ6ητή.

Ο Μπρεχτ, στη θεωρία του για το θέατρο αναφέρει «Στους πρακτικούς πειραματισμούς μου, συνήθως διάλεγα σαν παράδειγμα τέλεια απλού, φυσικού επικού θεάτρου ένα επεισόδιο σαν αυτά που ο καθένας μας μπορούμε να δούμε στη γωνία του δρόμου. Ένας αυτόπτης μάρτυρας δείχνει σε μερικούς άλλους πώς έγινε ένα τροχαίο ατύχημα. Τον μάρτυρα αυτόν από εδώ και πέρα θα τον λέμε αφηγητή, για την ευκολία μας.»

ΣΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ- ΘΕΑΤΡΟ ΦΟΡΟΥΜ
Τραβάμε δύο νέες γραμμές με κιμωλία στο πάτωμα, με απόσταση δύο ανθρώπινα σώματα μεταξύ τους.

• Ας υποθέσουμε ότι βρισκόμαστε στη σκηνή του δικαστηρίου του έργου μας. Χωρίζουμε την ομάδα στα δύο, δημιουργώντας δύο «αντίπαλα» στρατόπεδα.
– Η πρώτη ομάδα είναι υπέρ της Γρούσας. Πιστεύει ότι η Γρούσα είναι ουσιαστικά η μητέρα του μικρού παιδιού, γιατί αυτή το έσωσε και το μεγάλωσε, με τόσες δυσκολίες, καλά.
– Η δεύτερη ομάδα είναι υπέρ της Ναταλία της φυσικής μητέρας του μικρού διαδόχου στην εξουσία, μια και η μητρότητα είναι αναφαίρετο δικαίωμα του ανθρώπου.

• Ο εμψυχωτής σε θέση αφηγητή και τζόκερ. Βοηθούμενος από τη δραματουργία του Μπρεχτ, αναλαμβάνει το ρόλο του δικαστή του έργου Αζντάκ. Όπως συμβαίνει στη διαδικασία του θεάτρου φόρουμ ο εμψυχωτής καθοδηγεί και επεμβαίνει στην ανταλλαγή επιχειρημάτων των δύο ομάδων.
• Το θέμα του θεατρικού έργου είναι το θέμα των δύο ομάδων. Ποιος θα πάρει την μητρότητα του μικρού διαδόχου. Οι δύο ομάδες μετά την παράθεση της επιχειρηματολογίας τους αποχωρίζονται μεταξύ τους. τελικός στόχος είναι να δείξουν στην απέναντι ομάδα μια δραματοποιημένη σκηνή από την ιστορία της Γρούσας ή από την ιστορία της Νατέλλα. Αυτή είναι και η τελευταία δράση της ομάδας για το εργαστήριο.
• Η ομάδα σε κύκλο. Συζήτηση για τα κοινωνικά, πολιτικά και υπαρξιακά ζητήματα που θέτει το έργο, έτσι όπως το ανέπτυξε η ομάδα.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ο Μπρεχτ σημειώνει για το επικό θέατρο: « Το επικό θέατρο απευθύνεται σε κάθε περίπτωση τόσο στους ηθοποιούς, όσο και στους θεατές. Το διδακτικό έργο διακρίνεται ως ειδική περίπτωση κυρίως απ΄το ότι, με μια ιδιαίτερη φτώχεια στα σκηνικά, απλοποιεί και συμβουλεύει επίμονα την ανταλλαγή θέσεων ανάμεσα στο κοινό και στους ηθοποιούς, ανάμεσα στους ηθοποιούς και το κοινό. Κάθε θεατής θα μπορούσε να πάρει μέρος το παίξιμο. Και πραγματικά ,είναι πιο εύκολο να παίξεις το «δάσκαλο» παρά τον «ήρωα»

Μέσα από αυτό το εργαστήριο μπορούμε να εξηγήσουμε με σαφήνεια τη λειτουργία των ομάδων ρόλων, της αποσπασματικότητας, της συνδήλωσης, της αναγνώρισης του μπρεχτικού gestus, τη σχέση της σκηνής και της θεατρικής πλατείας . Έχουμε, κατά κάποιο τρόπο, δημιουργήσει ένα πολύ μεγάλο πλαίσιο, ένα ελαστικό σκεύος, μέσα στο οποίο μπορούμε να χωρέσουμε τη δραματουργία του Κύκλου με την κιμωλία, εφαρμόζοντας στη διδασκαλία τις θεωρίες του Μπρεχτ προς όφελος της παιδαγωγικής του θεάτρου.

Ο μελετητής του Μπρεχτ, Μπερνάρ Ντορτ, σημειώνει: «Στην σκηνή δεν παίζονται μόνο ατομικά πεπρωμένα, αλλά η τύχη μιας ολόκληρης κοινότητας- της μικρής τουλάχιστον κοινότητας που αποτελούν οι θεατές του έργου. Έτσι , η σκηνή γίνεται ο μικρόκοσμος της κοινωνίας στην οποία ανήκουν αυτοί οι θεατές. Η σκηνή είναι συγχρόνως το αντικαθρέφτισμα και η αλήθεια της πλατείας. Ακριβέστερα: λέει την αλήθεια της πλατείας.»

Συνεχίζοντας το λογοπαίγνιο, στο εργαστήριο, όπου θεατές και δρώντες εναλλάσσονται πάνω στη σκηνή σε μία πλατεία, η έννοια της θεατρικής πλατείας (εκεί που κάθεται το κοινό) καταρρίπτεται τελείως, ώστε ένα νέο ζητούμενο αποκαλύπτεται, σύγχρονα και σύγχρονο με την εποχή μας: το θέατρο του παρόντος χρόνου, αυτό που φτιάχνουμε με την ανάμνηση, την παρατηρητικότητα, εδώ και τώρα.

«Τα βασικά χαρακτηριστικά του επικού θεάτρου, αντικειμενική περιγραφή και παράθεση γεγονότων με σκοπό την ενημέρωση του θεατή προσδίδουν στο παίξιμο αυτό το όνομα «επικό». Ο ηθοποιός χρησιμοποιεί μία, λίγο-πολύ, περίπλοκη τεχνική για να αποκολληθεί από τον χαρακτήρα που υποδύεται: αναγκάζει τον θεατή να κοιτάξει τις καταστάσεις του έργου από τέτοια σκοπιά που, αναπόφευκτα, να γίνουν αντικείμενα της προσωπικής του κριτικής.»

Κακουδάκη Τζωρτζίνα: Γεννήθηκε το 1971. Προπτυχιακό, Μphil και υποψήφια διδάκτωρ του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Αθήνας. Έχει κάνει σπουδές υποκριτικής στο 3ετές εργαστήριο του θεάτρου Στοά και θεατρικής αγωγής σε πλήθος σεμιναρίων. Υπεύθυνη της Βιβλιοθήκης και του Αρχείου του Εθνικού Θεάτρου (1997- 2004). Έχει παίξει στο θέατρο και τον κινηματογράφο. Έχει διδάξει: Θεατρική Αγωγή στην Α΄βάθμια και Β΄βάθμια Εκπαίδευση (Ολοήμερα Δημοτικά Σχολεία, Καλλιτεχνικό Γυμνάσιο Γέρακα κ.ά.). Θεατρικό παιχνίδι σε δημόσια ΙΕΚ, στο εργαστήριο Ελευθέρων Σπουδών Μαιρηβή, σε εκδηλώσεις της Ομάδας Τέχνης Πάροδος. Εργαστήρια διδακτικής του θεάτρου και του κινηματογράφου στο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση. Ιστορία/ Δραματουργία Θεάτρου στη Δραματική Σχολή Εμπρός- Εργαστήριο και στην Ακαδημία Τεχνών Ακμή. Έχει δώσει διαλέξεις και διευθύνει εργαστήρια σε πανεπιστημιακά φεστιβάλ θέατρου και συνέδρια στο Βέλγιο, Λιθουανία, Λευκορωσία, Πολωνία, Γερμανία, Αίγυπτο, Λισαβώνα κ.ά. Από το 2003 διδάσκει το μάθημα «Διδακτική του Θεάτρου. Θεωρία και Πρακτική» στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πάτρας. Κείμενά της έχουν εκδοθεί σε θεατρικά περιοδικά, πρακτικά συνεδρίων και θεατρικές εκδόσεις. Έχει συγγράψει το βιβλίο «Θέατρο- Θεατρική Αγωγή», που διδάσκεται στα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων (ΙΔΕΚΕ).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ
BRECHT, Bertold, The Caucasian Chalk Circle, Arcade Publishing, 1955 (1994), New York
MΠΡΕΧΤ, Μπέρτολτ, Για το ρεαλισμό, Σύγχρονη Εποχή, 1990, Αθήνα
BAΛΑΒΑΝΗ, Νάντια (επιμ.), Μπέρτολντ Μπρεχτ, Κριτικές Προσεγγίσεις, Σειρά: Μεγάλοι Στοχαστές 2, Εκδόσεις Στάχυ, 2002, Αθήνα
FUEGI, John (ed.), Bertolt Brecht, Chaos, According to Plan, 1987, Cambridge University Press, 1987
ΚLEBER, Pia, VISSER, Colin (ed.), Re- interpreting Brecht, his influence on contemporary drama and film, Cambridge University Press, 1990
NTOΡΤ, Μπερνάρ, Ανάγνωση του Μπρεχτ (μτφ. Φραγκουδάκη, Άννα), εκδ. Κέδρος, 1975, Αθήνα
THOMSON, Peter, SACKS, Glendyr (ed.), The Cambridge companion to Brecht, 1994, Cambridge University Press
WRIGHT, Elizabeth (ed.), Postmodern Brecht, A re- presentation, Routledge, 1989, UK