Φιλοκτήτης, Σοφοκλής

Ποῦ χρὴ τίθεσθαι ταῦτα, ποῦ δ᾽ αἰνεῖν, ὅταντὰ θεῖ᾽ ἐπαινῶν τοὺς θεοὺς εὕρω κακούς; (στ.450-52)

Τα σχολικά βιβλία, στις μεγάλες εισαγωγές που προλογίζουν την αρχαία τραγωδία, οι μαθητές καλούνται από πολύ μικρή ηλικία να εξοικειωθούν με θεωρητικούς όρους για την ανάλυση και την πρόσληψη του αρχαίου θεάτρου. Πολλοί από αυτούς τους όρους παρατίθενται σχηματικά, χωρίς να επεξηγούνται και κυρίως χωρίς να προσδιορίζεται ένας τρόπος για να ανιχνευτούν μέσα σε ένα κείμενο. Ο μαθητής συχνά αποστασιοποιείται από την αριστοτέλεια λογική της ανάλυσης και οι όροι παραμένουν ασαφείς ή στερεότυποι, με μικρή λειτουργικότητα σε σχέση με την εμβάθυνση στο αρχαίο κείμενο. Πώς λειτουργεί η ύβρις, η άτη και η νέμεσις για παράδειγμα σε ένα άλλο έργο εκτός από τον Οιδίποδα; Και τι σημαίνουν οι λέξεις για την δραματουργία ενός έργου; Με άξονα τον Σοφοκλή, που ο Αριστοτέλης ανάλυσε πρωτίστως για να ανάπτυξη τη θεωρία της «Ποιητικής» του, ακουμπάμε πάνω σε ένα άλλο κείμενο, τον Φιλοκτήτη, που περιλαμβάνεται- αν και συνήθως δεν διδάσκεται- στην σχολική «ύλη» σε μια απόπειρα, μέσα από την έμφασή στην αναζήτηση των όρων της θεωρίας του θεάτρου, να «ξεκλειδώσουμε» ένα υπέροχο κλασικό κείμενο, που η απουσία του θεού στην πλοκή, βαθαίνει διαφορετικά την θεωρητική του προσέγγιση.

Ο Φιλοκτήτης είναι ένα έργο με ιδιαίτερη θέση μέσα στο έργο του Σοφοκλή. Οι πολλαπλές ερμηνείες στο επίπεδο της πλοκής και της συμπεριφοράς των ηρώων, η έντονη φιλοσοφική και ηθική αντίστιξη μέσα από τις επιλογές των κεντρικών προσώπων, η απόδοση της ανθρώπινης αδυναμίας και πόνου, το έντονο αντιπολεμικό μήνυμα που εισπράττει συνεχώς ο θεατής, η καταλυτική επέμβαση του πεπρωμένου για την έκβαση της ιστορίας, είναι μόνο λίγα από αυτά που μπορούμε να αντλήσουμε από αυτό το έργο που προκαλείται από ανθρώπους, συμβαίνει σε ανθρώπους , «διεκπεραιώνεται» από ανθρώπους και λύνεται από ανθρώπους. Στο Φιλοκτήτη τα πράγματα ορίζονται μέσα από προθέσεις, ματαιώσεις, ανθρώπινες αδυναμίες, αναστολές, καθυστερήσεις, μέσα από ένα πλαίσιο εσωτερίκευσης του ορατού και εσωτερικότητας της δράσης. Παράλληλα αποτελεί μία σπάνια στιγμή ρεαλισμού της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας, αφού υπενθυμίζεται σε όλη τη διάρκεια του έργου η σωματική αδυναμία των θνητών και η αποστροφή που προκαλεί η ανθρώπινη «εντροπία» στο κοινωνικό περιβάλλον που την προκαλεί.

Το 409 π.Χ., όταν το Αθηναϊκό κοινό παρακολούθησε για πρώτη φορά το Φιλοκτήτη, ήξερε ήδη από τη λογοτεχνική παράδοση ότι αυτός είναι ο ήρωας-κλειδί που, μαζί με το Νεοπτόλεμο, χρησιμοποιώντας τα θανατηφόρα βέλη του Ηρακλή θα σκοτώσει τον Πάρη και θα τελειώσει έτσι ο Τρωικός πόλεμος. Το έργο αυτό του Σοφοκλή αναφέρεται στις συγκυρίες και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ο ξεχασμένος και αδικημένος αυτός ήρωας επιστρέφει στον πολεμικό στίβο, αφήνοντας την πολύχρονη και οδυνηρή απομόνωσή του, για να επαληθεύσει τον πρόσφατο χρησμό του Έλενου

(στ.1421-28) και να παύσει ο αιματηρός και χρονοβόρος πόλεμος.

Ο Φιλοκτήτης κατοικεί στην ‘βροτοις αστιπτον’ Λήμνο, εκεί όπου τον παράτησαν οι συμπολεμιστές του αβοήθητο και έρημο ήδη δέκα χρόνια με δύο μόνιμους συντρόφους: τα τόξα του Ηρακλή και την αβάσταχτη αρρώστια του. Τα τόξα, ‘ἰούς γ᾽ ἀφύκτους καὶ προπέμποντας φόνον’(στ.105) τα έδωσε ο δηλητηριασμένος ημίθεος στον Φιλοκτήτη γιατί ήταν ο μόνος που είχε την ‘ενάρετη τόλμη’ να ανάψει την επιθανάτια πυρά του (στ.801-3). Για την αγιάτρευτη πληγή του ‘νόσῳ καταστάζοντα διαβόρῳ πόδα΄(στ.7), όπως τονίζει ο Νεοπτόλεμος ‘σὺ γὰρ νοσεῖς τόδ᾽ ἄλγος ἐκ θείας τύχης, Χρύσης πελασθεὶς φύλακος, ὃς τὸν ἀκαλυφῆ σηκὸν φυλάσσει κρύφιος οἰκουρῶν ὄφις’ (στ.1326-28). Ο λόγος της επίθεσης του φιδιού-φύλακα έχει δύο πιθανές εξηγήσεις: ή η νύμφη Χρύση καταράστηκε το Φιλοκτήτη επειδή αρνήθηκε την αγάπη της, ή ο Φιλοκτήτης –γνωρίζοντας που βρισκόταν το ιερό από την εκστρατεία του με τον Ηρακλή- από απροσεξία πάτησε πάνω στο άβατο ιερό, ενώ προσέφεραν οι Αργείοι θυσία για την εύνοια της νύμφης στην εκστρατεία στην Τροία.

Για αυτά τα περιβόητα τόξα έρχονται στο ακατοίκητο νησί δύο αντιπρόσωποι των Ελλήνων. Ο ‘κακῶν κάκιστε΄(στ.984) Οδυσσέας και ο γιος του Αχιλλέα Νεοπτόλεμος που ‘ει γαρτά τουδε τόξα μη ληφθήσεται, ουκ έστι πέρσαι σοι το Δαρδάνου πέδον’(στ.68-9). Στόχος τους στην αρχή της τραγωδίας είναι να πάρουν με δόλο και όχι με βία τα όπλα του Ηρακλή, αφού ο Νεοπτόλεμος εκμεταλλευτεί το άσβεστο μίσος του Φιλοκτήτη για τους Ατρείδες.

Ο Φιλοκτήτης θεωρείται ένα χαρακτηριστικό έργο του Σοφοκλή όπου το σχήμα Ύβρη- Άτη είναι αθέατο και αδήλωτο στο θεατή.Μπορούμε, ίσως, να εντάξουμε την τραγωδία στην κατηγορία όπου το «μοιραίο λάθος έχει ήδη διαπραχθεί».Το ανθρώπινο δράμα, η ανάγκη που επιτρέπει δεινά στους ανθρώπους, επιβάλλεται στο Φιλοκτήτη με έναν τρόπο άδικο, σκοταδιστικό. Όπως δεν ξέρει ακριβώς ποιος και γιατί τον βάζει σε δοκιμασία, έτσι ξορκίζεται και σε μία κατάσταση ασφυκτικής και

μη ανατρέψιμης απομόνωσης. Η παγκόσμια τάξη διαταράσσεται από μια , ίσως τυχαία, θεϊκή βούληση και ο πραγματικός της λόγος θα αποκαλυφθεί μόνο με το πλήρωμα του χρόνου(στ.1316-20), και τον ήρωα να εικάζει και να προσάπτει ευθύνες μόνο στους θνητούς. Μέχρι τότε ο ήρωάς μας αφήνεται να παραδέρνει στον πόνο, την ανάμνηση και στο αίσθημα του ανικανοποίητου, γιατί χωρίς λόγο πολιτικό, κοινωνικό ή ατομικό παθαίνει ό,τι παθαίνει. Παρόλο που στο έργο αναφέρεται, σε διάσπαρτα σημεία, η προσβολή του Φιλοκτήτη στο άβατο της Χρύσης, δεν υποδεικνύεται ως επαρκής δικαιολογία για να υποφέρει τόσο πολύ και για τόσο χρόνο. Ούτε θα ήταν αρκετός λόγος η κατοχή των θεϊκών τόξων που ο Ηρακλής του έδωσε σε ένδειξη ανδρείας και αλληλεγγύης. Μόνο προσθετικά, θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε σημεία που έχει σφάλλει ο Φιλοκτήτης και τον φέρνουν σε μία μοίρα ανάλογη με αυτήν του ‘εν ύβρι’ ήρωα.

Μέσα στο πλαίσιο αυτό:

Α. Ο ήρωας αρνείται να αποδεχτεί τη θέση του μέσα στο σύμπαν ως μεικτού και ενδιάμεσου όντος, υπερβαίνει τα όρια του και επιδιώκει την ταύτισή του με το θείο.

Στο έργο αυτή η κατάσταση ισχύει μάλλον καταχρηστικά και μέσα από αθέλητες συμπτώσεις. Ο Φιλοκτήτης ζει μόνος του σε ένα έρημο νησί για δέκα χρόνια, με μόνη τροφή το κυνήγι και την πικρή του ανάμνηση. Ζει βασανισμένα, έχει όμως καταφέρει να ζει χωρίς τους άλλους και να ξεχωρίζει από τον αδύναμο και δέσμιο «κοινωνικό άνθρωπο». Τη δύναμη, μάλιστα, να επιβιώνει στα ‘ακατοίκητα γκρεμά’ (στ.220-1)) του δίνουν τόξα του Ηρακλή -δώρο του Απόλλωνα- που για πολλές θεϊκές βουλές έριξαν ως τώρα τα βέλη τους. Ο Φιλοκτήτης είναι μόνος του, αντιμέτωπος με τη φύση, όμως έχει τη θεϊκή υποστήριξη να μπορεί να κυριαρχεί απόλυτα σε αυτήν. Αυτή η σιγουριά, που τον κάνει αήττητο, είναι πέρα από τα ανθρώπινα μέτρα.

Β. Ο ήρωας συμπεριφέρεται υβριστικά στους ανθρώπους και τους Θεούς. Ο Φιλοκτήτης έχει καταρχήν υπάρξει το θύμα τέτοιας συμπεριφοράς (στ.265-7). Οι συμπολεμιστές του τον παράτησαν χωρίς φροντίδα σε ένα έρημο νησί για να μην ενοχλούν οι φωνές του το στρατόπεδο(στ.4-11). Έτσι πληρώνει ο πόλεμος τους αγωνιστές. Από τη μεριά του Φιλοκτήτη όμως η άρνηση να αφήσει το παρελθόν και να κάνει μία νέα προσπάθεια για τη σωτηρία της Ελλάδας είναι αρνητικός. Ακόμα και όταν αποκαλύπτεται ο θεϊκός χρησμός από το Νεοπτόλεμο(στ.1329-40), που τον κάνει απαραίτητο και δικαιώνει αυτήν του την περιπέτεια, αρνείται να συνεργαστεί, δεν πείθεται να δράσει μεγαλόψυχα. Θα λέγαμε ότι ο Φιλοκτήτης, από την φρικτή εμπειρία του και το αβάσταχτο σωματικό του άλγος, έχει αποκτήσει έναν χαρακτήρα μεμψίμοιρο αλλά και αμετάκλητο. Δεν θα ήταν παρακινδυνευμένο να εικάσουμε ότι αν δεν υπήρχε αμέσως μετά η σωτήρια ‘από μηχανής’ παρέμβαση του Ηρακλή ο Φιλοκτήτης θα διέπραττε ύβρη προτιμώντας να μείνει στην έρημο και να μην βοηθήσει την πατρίδα. Όσο για τους Θεούς ο ίδιος παραπονιέται συχνά , «ψάχνει τις επεμβάσεις των θεών και τις βρίσκει άδικες»(στ.405).

Γ. Ο ήρωας δεν αναπτύσσει ισομερώς, κάτω από την καθοδήγηση του νου, όλα τα αντιθετικά στοιχεία που συγκροτούν την προσωπικότητά του, αλλά καλλιεργεί υπέρμετρα τη μία μόνο τάση της ψυχής του και αρνείται να αποδεχτεί όλα τα στοιχεία

που συγκροτούν την οικεία φύση του. Ο Φιλοκτήτης ,σίγουρα, έχει συγκρατήσει μέσα στο μεγάλο σωματικό και ψυχικό του πόνο, όλα τα συναισθήματα απέχθειας για τους παλιούς του συνεργάτες και τον ιδεαλισμό του για το κοινό τους έργο. Από την άλλη έχει στα χέρια του μια δύναμη θεϊκή. Σκέφτηκε άραγε, στα χρόνια αυτά της ατέλειωτης μοναξιάς και θλίψης, πώς θα μπορούσε καλύτερα να χρησιμοποιήσει

αυτά τα τόξα; Ο ίδιος λέει ότι κάποιοι ξένοι πέρασαν τα δέκα αυτά χρόνια από το μυθικό νησί του. Μάλιστα τους ζήτησε να τον πάνε στην πατρίδα του(στ.307-11). Μήπως, αν ζήταγε να πάει στην Τροία, αν αποκάλυπτε την απίστευτη δύναμη που κράταγε στα χέρια του, έπειθε κάποιον να τον πάρει μαζί του; Είναι δύσκολο για μας να πιστέψουμε ότι ένας τόσο ικανός, εκλεκτός πολεμιστής και φίλος ενός ημίθεου, δεν θα έβρισκε μία λύση, αν υπήρχε η ελάχιστη επιθυμία. Η αγιάτρευτη πληγή είναι σημάδι των εκλεκτών. Στο Φιλοκτήτη, σύμφωνα με τον Κοτ, ‘το υπαρξιακό στίγμα εκείνων που αρνήθηκαν να συμφωνήσουν με τους θεούς ,με την ιστορία και το παράλογο του κόσμου’. Η απάντηση σε αυτά όμως δεν είναι η μονολιθική άρνηση, η μοιρολατρία και η αδράνεια. Υπό αυτή την- κάπως πιο σύγχρονη θέαση της προσωπικής ευθύνης- ο Φιλοκτήτης διαπράττει ένα είδος ύβρης.

Υπάρχει ένα μέρος στην τραγωδία του Φιλοκτήτη, που συμπυκνώνει κατά τη γνώμη μου, την έννοια της θείας παρέμβασης και σηματοδοτεί στο έργο την ύπαρξη της άτης. Εδώ, αναιρείται σχεδόν οποιαδήποτε ευθύνη θα προσάπταμε στον Φιλοκτήτη, ως υβριστή και υπεύθυνο της εκ των υστέρων συμπεριφοράς του. Πρόκειται για τους στίχους 810-826: στο σημείο αυτό ο Νεοπτόλεμος, με τα ψέματά του αλλά και την ευγενική του ψυχή, έχει καταφέρει να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Φιλοκτήτη. Ως τώρα, ξέρουμε ότι η ασθένεια του είναι αγιάτρευτη και επίπονη, αλλά δεν ξέρουμε σε πιο σημείο μπορεί να παραλύσει, να ακυρώσει τον ήρωα. Και στη στιγμή της μοναδικής του ελπίδας ότι ίσως το μαρτύριο τελειώσει, ίσως δει την πατρική γη, ίσως βρει παρηγοριά στον ασίγαστο πόνο του, ο Φιλοκτήτης, έχοντας δώσει τα τόξα στον άλλο λιποθυμά. Να λοιπόν, πάντα παρόντες οι δύο του σύντροφοι, οι απόλυτοι δέσμιοι του Φιλοκτήτη στη Λήμνο. Οι Θεοί δεν τον αφήνουν να φύγει γιατί έχει τα τόξα. Αυτά θα χρειαστούν για την Τροία. Η μοίρα δεν τον αφήνει να φύγει γιατί υπερέβαλε στα ανθρώπινα. Η αρρώστια τον κρατάει πάντα αδύναμο και ταπεινό. Και τώρα ο Φιλοκτήτης δεν βρίσκεται σε ένα «φιλολογικό»,αλλά σε έναν πραγματικό-βιολογικό παροξυσμό. Ποιος άλλος από το Θεό, λοιπόν, ορίζει την ανθρώπινη τύχη; Και γιατί ο ταλαίπωρος ήρωας να εμπιστευτεί ποτέ κανένα όταν δεν μπορεί να διαφυλάξει αυτό, το ελάχιστο-ένα αλάθητο τόξο- που τον κρατά στη ζωή; Έχουμε να κάνουμε έδώ, πιστεύω, με μία από τις ρεαλιστικότερες, τις πιο ανθρώπινες στιγμές της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας, γιατί τόσο επίπεδα και φαταλιστικά καταφαίνεται η πιθανότητα ο αξιέπαινος και ικανός ήρωας μας απλά να εξαπατηθεί από τη φύση του τη λάθος στιγμή.

Ως το τέλος περίπου του έργου, οι θεατές/αναγνώστες βρίσκονται πάντα σε μία αμηχανία, για το αν τελικά, τώρα που τα δύο μέτωπα άνοιξαν τα χαρτιά τους, θα βρούνε ένα συμβιβασμό. Αν θα είναι κατά οποιονδήποτε τρόπο δυνατό, να κοπάσει το μίσος του Φιλοκτήτη για τους Ατρείδες και τον Οδυσσέα, ώστε να συστρατευτούν ξανά σε αυτόν τον δύσκολο πόλεμο. Αν ο Φιλοκτήτης θα εμπιστευτεί ξανά το Νεοπτόλεμο και θα έχει έναν πραγματικό σύμμαχο ίσης ψυχικής βαρύτητας. Αν, πράγματι, αυτή η τεράστια εστία δεκαετούς μαρτυρίου μπορεί να κλείσει και να μην υπάρξει άλλος πόνος. Και δεν είναι καθόλου διαυγείς οι προθέσεις, όταν ήδη μία ώρα πριν οι ίδιοι άνθρωποι που απάτησαν το Φιλοκτήτη, λένε ότι προτίθενται να αλλάξουν.

Ο Σοφοκλής, μας έδωσε την πολυτέλεια, αιώνες πριν, να φύγουμε από το θέατρο κάπως εφησυχασμένοι, διατηρώντας εν μέρει τις αμφιβολίες μας για την τύχη των ανθρώπων αλλά με μία παρέμβαση ουσιαστική και όχι εξ ανάγκης, όπως συνήθως παρουσιάζεται ο Ευριπίδειος ‘από μηχανής’ θεός. Στο έργο αυτό έρχεται ο Ηρακλής (στ. 1402-44) και πιστοποιεί ότι μία τουλάχιστον ύβρη, ακόμα και αν έγινε, σίγουρα τώρα παραγράφεται. Για τον Φιλοκτήτη η παρουσία του Ηρακλή είναι ένδειξη συνεχούς παρουσίας και απόδειξη ότι ο θεός και φίλος δεν τον ξέχασε. Για τους άλλους δύο είναι μια ένδειξη ότι η αποστολή τους έλαβε αίσιο τέλος και ο χρησμός θα εκπληρωθεί. Για τους θεατές, ο Ηρακλής που λίγο καιρό πριν είχε δηλητηριαστεί και υποφέρει από ανθρώπινα πάθη, ο ημίθεος- ήρωας της εφηβείας μας, ένας άλλος Άγιος Γεώργιος της αρχαιότητας, αποτελεί μια γλυκιά ανακούφιση ότι οι ουράνιοι συμπορευτές καταλαβαίνουν, ακόμα και όταν δεν ενεργούν, τον ανθρώπινο πόνο.